Evangelische mega-kerken hebben niet de toekomst

Mozaïek0138 nu ook Mozaïek033

Evangelische (mega-)kerken breiden niet alleen maar uit in plaatsen op de Biblebelt, maar wel degelijk ook in grote steden. Aldus Miranda Klaver in een uitstekende analyse in het ND van 11 mei jl., naar aanleiding van reacties op de uitbreiding van de evangelische mega-kerk Mozaïek0138 (Veenendaal) naar Bunschoten (Mozaïek033). De insteek van haar artikel is, dat de reacties vanuit de ‘gevestigde’ kerken voorspelbaar zijn: allemaal ‘recycling of the saints’, het ‘rondpompen van reeds gelovigen’, spijtoptanten uit de gevestigde kerken. Mevrouw Klaver acht deze kritiek, terecht, onvoldoende.

Zij wijst namelijk op een aantal factoren die meespelen als mensen overstappen naar dit soort mega-kerken. Het is heel herkenbaar als zij schrijft, dat deze mensen niet lichtvaardig uit hun eigen kerk weggaan. Het zijn vaak mensen die binnen die eigen kerk intens hebben gezocht en verlangd naar geestelijke vernieuwing, daar zelfs vaak hard aan hebben geprobeerd bij te dragen, maar teleurgesteld zijn in de manier waarop het leiderschap en medegemeenteleden daarop hebben gereageerd. Ook is een belangrijk motief hun zorg over (het gebrek aan) aandacht voor kinderen en jongeren in gevestigde kerken. Deze evangelische kerken zouden jongeren veel meer aanspreken, zodat hun ouders hen met een gerust hart mee kunnen nemen naar deze diensten en nevenprogramma’s.

Verder wijst mevrouw Klaver erop, en ook deze kerken zelf noemen die punten, dat het verenigings- en parochiale model van kerkvorming achterhaald is en niet meer werkt in een netwerksamenleving. Ook dit is juist: mensen van nu zijn mobiel en laten zich niet meer leiden door geografische beperkingen. In de literatuur wordt er tevens op gewezen, dat participatie er tegenwoordig anders uitziet. Je verbindt je niet voor het leven aan één gemeenschap, je zet je projectmatig in, etc.[1]

Individualiserende theologie

Toch wil ik wijzen op een aspect dat in de analyse van mevrouw Klaver niet zo de aandacht krijgt. En dat is de theologie van evangelische mega-kerken. Als ik daarover iets probeer te zeggen, is dit niet op basis van gedegen onderzoek, maar vanuit eigen waarnemingen en literatuurstudie. Daarom ook probeer ik dit voorzichtig-genuanceerd te benoemen en al te stellig spreken op dit punt te vermijden. Maar mijn belangrijkste punt is, dat de theologie van evangelische mega-kerken te dun is om een degelijke basis te vormen. Het kan best zijn, dat mensen een tijdlang geboeid en gecharmeerd zijn van wat er in deze kerken wordt gepredikt en aangeboden, maar het zal de tijd niet verduren. En het zal al helemaal niet die kinderen en jongeren op de duur vasthouden.

Er is namelijk één groot verschil tussen de theologie van evangelische mega-kerken en die van gereformeerde en protestantse kerken. En dat is de manier waarop er met de Bijbel wordt omgegaan en de visie op de Bijbel. Heel globaal gesproken zie ik bij de (wat ik maar noem) mainstream kerken meer oog voor het grote verhaal, de rode draad van de Bijbel. Ik zal niet beweren dat die overal even goed uit de verf komt. Ook protestantse en gereformeerde voorgangers laten zich soms leiden door een individualistische benadering. Tom Wright wijst hierop terecht in zijn boek Goede Vrijdag.[2] Maar in het algemeen is de voedingsbron hier een meer Bijbels-theologische benadering: er is aandacht voor de theologie van de Bijbel, voor lijnen als die van het koninkrijk, van de heilsgeschiedenis, etc.

Mijn indruk van de ‘theologie’ van evangelische mega-kerken is, dat deze meer gericht is op een direct aansprekende geïndividualiseerde boodschap van welbevinden en welzijn, en misschien soms van een feelgood spiritualiteit. Men is gericht op de alledaagse praktijk van wat mensen ervaren in een stressvol bestaan, in opvoeding en relaties. Heel relevant uiteraard, want veel mensen misten dat nu juist in de kerk waaruit ze afkomstig waren (en daarin hebben die kerken en predikers wel de boot gemist…).[3] Maar toch in grote lijnen vrij eenzijdig en mogelijk soms zelfs bezijden de waarheid.

Ook heb ik de indruk, dat de verlossing door Jezus Christus er eveneens in een individualistisch kader aan de orde komt. Het gaat om het persoonlijke heil, het gered worden van de hel en het verwerven van het eeuwige leven. Ook dit is in gereformeerde en (veel) protestantse kerken vaak de insteek. Wat dat betreft lopen beide kerksoorten niet ver van elkaar weg, wat ook niet zo verwonderlijk is omdat al die kerken en alle christenen in het geïndividualiseerde en gesubjectiveerde denkraam van deze tijd zitten. Maar als het gaat om accenten en de theologische bronnen, zie ik hier wel degelijk een eenzijdigheid bij evangelische kerken. Terwijl de kans groter is, dat in gereformeerde en protestantse kerken een meer Bijbels-theologische benadering aanwezig is.

Toekomst van evangelische kerken

Daarom meen ik, dat evangelische mega-kerken niet echt de toekomst hebben. Daarmee waag ik me niet zo zeer aan toekomstvoorspelling. Sterker nog, ik vermoed dat de trend om meer eigentijdse diensten te zoeken voorlopig nog door zal gaan. Ook is duidelijk, dat de ‘traditionele’ kerken verder leeg zullen lopen. Niet alleen omdat het zinloos is om te proberen tegen de stroom van de cultuur van individualisme op te roeien. Maar ook, omdat deze cultuur betekent dat mensen zich niet meer verbinden met het institutionele parochie- of verenigingsmodel maar zich veel meer herkennen in de dynamiek van een mobiele netwerkcultuur.

Dat evangelische kerken niet de toekomst hebben, is vooral vanwege hun zwakke theologische basis. De eendimensionale benadering in de verkondiging zal mensen op de duur niet binden. En al helemaal zullen jongeren zich van die theologie vervreemd gaan voelen. Het zijn vooral hun ouders, die menen dat hun kinderen geraakt zullen worden door de eigentijdse cultuur in die kerken, die ze in hun vroegere kerken zo misten. Dat zal voor een aantal ook zeker wel zo zijn (en daarom zal men niet snel doorzien dat de trend bedriegt). Maar een toenemend aantal jongeren zal onbevredigd achterblijven, omdat ze domweg theologisch teleurgesteld worden.

Veel jongeren verlangen naar antwoorden op hun (diepe) vragen, en die gaan echt niet over de muziek of liedjes die gezongen worden. Ook hebben ze niet echt behoefte aan een populariserende prediking, die de indruk wekt dat geloven fijn is en blij maakt. De vragen van die jongeren gaan veel meer over ‘to be or not to be’ als christen. Over de diepe vraag hoe je in God kunt geloven in een tijd en wereld waarin je jezelf als gelovige als eenling ervaart te midden van geloven, religies, maar ook atheïsme en agnosticisme. Jongeren ervaren hun leven als ingewikkeld en zitten soms al vroeg in diepe crises. Dat maakt ze vaak meer tot zoekers dan tot (potentiële) ‘weters’. Die zoekende houding zal voor velen zelfs een levenshouding blijven. Ook zullen jongeren op zoek zijn naar authentiek geloof, het echt in praktijk brengen van het leven van Jezus, in gerechtigheid doen en vrede zoeken voor alle mensen. Daarbij spelen de relaties die jongeren veelal met niet-gelovende leeftijdsgenoten hebben een grote rol. Ze zoeken daarbij naar een overtuigende levenspraxis en een geloofwaardig christen zijn.

Oecumenische houding

Dit laatste heeft ook te maken met de oecumenische houding van jongeren. Dat evangelische mega-kerken nieuwe gemeentes stichten in plaatsen die al vol met kerken staan, doet daar geen goed aan. Zeker, deze nieuwe kerken springen in een ‘gat in de markt’, dat staat vast. En de traditionele kerken doen er meer dan verstandig aan om het gesprek wat Mozaïek033 wil aangaan met de plaatselijke kerken aan te gaan. Je kunt die nieuwe kerken als bedreiging zien, maar dan sta je al van meet af op achterstand.

Dat gesprek aangaan betekent ook, dat je bereid moet zijn tot interne bezinning, zelfreflectie en dus verandering. Gesprek wordt pas zinvol gesprek als het gebeurt vanuit een houding van open staan voor elkaar en leren van elkaar. Ooit gaf ik een evangelisatiecursus, waarin ook een onderdeel ‘sekten en stromingen’ zat. Daarin stond al dat ‘sekten’ de ‘onbetaalde rekening van de kerken’ waren. Inmiddels noemen we evangelische gemeenten niet meer sekten, maar die onbetaalde rekening presenteren ze de kerken nog altijd! Kerken doen er dus goed aan heel goed te kijken naar die nieuwe kerken: hoe doen zij dat, wat is hun geheim, wat kunnen we leren als het gaat om relevante en praktijkgerichte prediking, etc.

Maar opnieuw zie ik hier ook een zwakte bij die nieuwe kerken. Mooi dat Mozaïek033 het gesprek met de plaatselijke traditionele kerken zoekt. Maar als ik zeg dat die kerken hopelijk openstaan voor zelfreflectie, zou ik dat ook die nieuwe kerken gunnen. In hoeverre zijn die bereid om hun eigen theologie door te lichten? En toch val ik de door mevrouw Klaver voorspelbaar genoemde kritiek bij, die zegt: waarom nieuwe kerken stichten waar al zoveel ‘oude’ zijn? Want hoe kun je dat in oecumenisch licht ooit verantwoorden?

Als oude en nieuwe kerken samen geloven in Jezus Christus als de redder en als de Heer van ons allen, dan is nieuwe kerkstichting naast bestaande kerken op geen enkele manier te rechtvaardigen. Allen die bij Christus horen en van Christus zijn, zijn één. Er is maar één christelijke gemeenschap! Het bestaansrecht van een veelheid aan kerken is niet meer te handhaven in een tijd van God- en kerkverlating, en in een plurale religieuze wereld. Opnieuw zijn het de jongeren die dit het scherpst zien. Hun interesseert het op geen enkele wijze meer, of je nu gereformeerd of evangelisch of wat ook maar bent. Zij zijn geïnteresseerd in en worden geraakt door gemeenschappen van authentieke en geloofwaardige christenen.

Dat staat zeker niet op gespannen voet met wat ik eerder zei over een Bijbels-theologische benadering in onderwijs en prediking. Want zo’n benadering zal naar mijn overtuiging mensen en kerken pas echt samen kunnen brengen. Ik hoop en bid, dat zowel oude als nieuwe kerken in een individualistische cultuur de moed hebben om hun manier van geloven en kerk zijn vanuit die roots opnieuw te doordenken, en zo elkaar te zoeken in bundeling van krachten en een gemeenschappelijke boodschap naar de samenleving.

[1] Zie bijv. Gerben Heitink, Een kerk met karakter. Tijd voor heroriëntatie, (Kampen 2007).

[2] Tom Wright, Goede Vrijdag. De dag dat de revolutie begon, Franeker (2016).

[3] Treffend verwoord door iemand aangehaald door Miranda Klaver: ‘In de kerk ging het altijd over God, maar hier gaat het ook over mij.’

Met instemming verwijs ik ook graag naar het artikel van mijn collega Ernst Leeftink: https://ernstleeftink.wordpress.com/2018/05/12/de-kerk-van-christus-een-veelkleurig-mozaiek/